Çok Partili Hayata Geçiş: Demokrat Parti

14 Mayıs (tarihte bugün) 1950 yılında Demokrat Parti iktidar oldu. Tek parti dönemi 27 yıl sonra sona erdi. 

İktidar olmasının yıldönümünde Demokrat Parti:

Kuruluşu (1945-1946)

1929 bunalımının ardından Devletçilik politikasının sendelemeye başlaması, 1937 yılında CHP tüzüğünün Anayasa’ya girmesi ile muhalif ortamlar oluşmaya başlaması ile yeni bir dönem gerekiyordu.

Muhaliflerin çoğu 1930 yılında kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’na aitti.

Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri: Serbest Cumhuriyet Fırkası

Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümü üzerine Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü II. Dünya Savaşı’nın başladığı yıl olan 1939’da iktidarı ve muhalefeti tek bir çatı altında toplamayı başardı. Lakin savaşın bitmesi ile ekonomi çökmeye başladı. Zengin halka getirilen vergiler, topraklara el konulup fakirlere verilmesi; muhalif tarafın sayısını artırmaya yetti. 

TBMM’de yaşanan tartışmalar neticesinde muhalif kesimin liderlerinden olan içlerinde Adnan Menderes’in de olduğu kişiler CHP’den ihraç edildiler. Bu gelişmeler sonucunda Celal Bayar milletvekillikten ve CHP’den istifa etti. 

Celal Bayar 1 Aralık 1945’te yeni parti kuracaklarını duyurdu. Cumhurbaşkanı makamında bulunan İsmet İnönü’ye Çankaya Köşkü’nde arz etti. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün kabul ve desteği ile 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Parti kuruldu.

Muhalefet Parti Dönemi (1946-1950)

Demokrat Parti iki ilkeyi benimsedi:

Demokrasi: Zengin halkın mallarına el koyan, basını engellemeye çalışan CHP’ye karşı demokratik bir anlayış benimsediler.

Liberal: CHP politikası olan Devletçilik politikasının artık işlemediğini savunan Demokrat Parti özelleşmenin yolunu açan Liberal ekonomiyi benimsedi.

Bu ilkeleri benimseyen Demokrat Parti ile CHP arasında sert tartışmalar başladı. Bu tartışmalara engel olmak maksadı ile Demokrat Parti Genel Başkanı Celal Bayar ile Cumhurbaşkanı İsmet İnönü görüşme gerçekleştirdi. İnönü bu görüşmeden sonra “12 Temmuz Beyannamesi”ni yayınladı. Bu beyanname ile parti ayrımı yapmadığını dile getirdi. Beyanname sonrası Başbakan Recep Peker görevinden alındı ve yeni Başbakan Hasan Saka oldu.

İktidar ile muhalefetin güzel izlenimler vermesi ile Demokrat Parti içinde bulunan başlarında Fevzi Çakmak gibi kişilerinde olduğu parti üyeleri istifa etti ve Miilet Partisi’ni kurdular.

16 Şubat 1950 yılında seçim yasası belirlendi ve 14 Mayıs 1950 yılında ülke seçime gitti.

İktidar Partisi Dönemi (1950-1960)

(1950-1954)

Seçimde halk %52 küsur oy ile Demokrat Parti’yi iktidar yaptı. Dünyada eşi benzeri olmayan bir şekilde İktidarda bulunan CHP seçimlere saygı duyarak Demokrat Parti’ye iktidarı bıraktı.

22 Mayıs 1950’de meclis açıldı. Açılır açılmaz Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü’den sonra üçüncü Cumhurbaşkanı Celal Bayar seçildi. Hükümet kurma görevi Adnan Menderes’e verildi. Adnan Menderes Türkiye Cumhuriyeti’nin 19. Hükümetini kurdu ve 9 Haziran’da Demokrat Parti Genel Başkanı oldu.

Dış politikada ilişkileri düzeltmeye başlayan iktidar dışarıdan aldığı borçlar ile ekonomiyi canlandırdı.

Halkın gözünde daha da büyüyen iktidar Amerika Birleşik Devletleri ile yaptığı anlaşmayla Kore’ye asker gönderdi. Bu gelişmeden sonra Türkiye NATO’ya girdi. NATO’ya girmenin neticesinde ekonomi şahlanmaya devam etti.

İktidar bu sıralar muhalefet kanadını da rahat bırakmadı. 1953’te CHP malları hazineye aktarıldı, 1954’te Köy Enstitüleri kapatıldı, Halkevleri kapatıldı.

(1954-1957)

Demokrat Parti ekonomideki yükseliş ile halkın güvenini artırdı. CHP elle tutulur bir eleştiri geliştiremedi. 

NATO’ya girmiş ve ekonomide yükselmiş bir vaziyette olan Türkiye 2 Mayıs 1954 tarihinde tekrardan seçimlere gitti.

1950 seçimine göre oy artıran Demokrat Parti %57.5 oy ile tekrardan iktidar seçildi. TBMM’de yapılan yeni seçim ile Celal Bayar tekrardan Cumhurbaşkanı seçildi. Adnan Menderes üçüncü kez hükümeti kurdu.

Lakin yeni dönemde iyi gelişmeler azalmaya başladı. İktidar muhalefet arası iyice ayrıldı. Ekonomik gelişmelerde olumsuz seyrediş hakim olmaya başladı. İktidar baskıcı bir hale geldi ve parti içinde bölünmeye gitti.

Demokrat Parti’den ayrılanlar 20 Aralık 1955’te Hürriyet Partisi kuruldu.

(1957-1960)

Ekonominin daralmaya başlaması nedeniyle 1958 seçimleri bir yıl erken yapıldı.

Bir önceki seçimlerden daha sert bir seçim oldu. İktidar muhalefet arası iyice açıldı ve bu açılma iktidarı olumsuz etkiledi.

27 Ekim 1957 tarihinde yapılan seçimlerde Demokrat Parti %47.9 oy ile yine birinci parti çıktı. Lakin önceki seçimlerdeki yükselişe göre ve baskılara rağmen oyları çok düştü.

Kasımda açılan TBMM’de yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimi sonucu Celal Bayar üçüncü kez Cumhurbaşkanı seçildi. Adnan Menderes beşinci hükümetini kurdu.

Seçimlerden sonra ülke kaosa sürüklenmeye başladı. İktidar ilk dönemlerde aldığı borçları ödeyemez hale geldi. Dış borç artmaya devam ediyor, döviz kurları uçuyordu. TBMM’de yaşanan kavgalar, ihtilal söylentileri, zamların yapılmaması iktidarı git gide zayıflattı.

Bu zayıflamayı engellemek adına Başbakan Adnan Menderes Vatan Cephesi’ni kurdu. Bu cephe ile İl ve İlçe Başkanlıklarını bir araya getirerek halkla bir olmak istedi.

Dış politika sorunları sadece borçlanma değildi. Dört yıldır süren Kıbrıs sorunu da vardı. Kıbrıs’ta bir terör örgütünün kurulması, Türklere ateş açması Türkiye’yi ayağa kaldırdı. Lakin Kıbrıs sorununun patlaması İngilizlerin Türklere ateş açması ile başladı.

Üç büyükşehirde mitingler düzenlendi. Türkiye tepkisini en ağır şekilde göstermeye devam etti. Ve sonunda Londra’da bir antlaşma masası kuruldu. Başbakan Adnan Menderes Londra’ya giderken uçağı düştü. 14 kişi öldü. Başbakan’a bir şey olmadı.

Kıbrıs sorunu devam ederken 31 Temmuz 1959’da Türkiye Avrupa Ekonomik Topluluğu’na üye olmak için başvurdu.

Dış politikanın yanı sıra iç politikada iyi gitmiyordu. CHP’ye yakın gazeteler kapatılıyordu. Ana Muhalefet Lideri İsmet İnönü’ye suikast girişimleri yapılıyordu.

Türkiye’de Siyasilere Yapılan Saldırılar

27 Mayıs 1960 İhtilali

Darbeler Tarihi: 27 Mayıs 1960 Darbesi

1960 yılına gelindiğinde iktidar muhalefet tartışması en yüksek seviyeye çıktı. TBMM’de kurulan Tahkikat Komisyonu ile ihtilal yapmasından şüphelenilen CHP’nin gazeteleri toplatılıyor, gazeteciler tutuklanıyordu. Bu komisyona tepki gösteren CHP Lideri İsmet İnönü şu sözleri söyledi:

İsmet İnönü ne derse desin Demokrat Parti komisyonu kurdu. İnönü’ye TBMM’de oturum yapma yasağı getirildi. Bu olaya isyan eden CHP milletvekilleri meclisten kovuldu.

Tartışmalar sadece TBMM’de değildi. Ankara ve İstanbul başta olmak üzere öğrenciler protesto yürüyüşleri gerçekleştirmeye başladı. Ankara ve İstanbul’da sıkıyönetim ilan edildi. Üniversiteler kapatıldı.

Ülkede tartışmaların artması, muhalefetin susturulması, dış borçlanma ve benzeri nedenlerle 27 Mayıs 1960 sabahı Milli Birlik Komitesi, Türk Silahlı Kuvvetleri adına hükümete el koydu. TBMM kapatıldı. Cumhurbaşkanı ve Başbakan başta olmak üzere Demokrat Parti’nin ana kadrosu tutuklandı. Darbeyi radyodan halka Kurmay Alparslan Türkeş duyurdu:

28 Mayıs günü Milli Birlik Komitesi başkanı olan Orgeneral Cemal Gürsel hükümetin başına geçti. Yeni Anayasa ve seçimler için iş başı yapıldı.

29 Eylül 1960’ta Demokrat Parti kapatıldı.

Yassıada’da yargılanmaya gönderilen Demokrat Partililerin 15’i idama, 31’i ömür boyu hapse, 418’i değişik sebeplerle tutuklanmaya mahkum edildi. 123 kişi serbest bırakıldı. 

Ana Muhalefet Lideri İsmet İnönü, Milli Birlik Komitesi Başkanı Cemal Gürsel’e idam cezalarının doğru olmadığına dair mektup gönderdi:

Milli Birlik Komitesi durmadı ve idam cezasına mahkum edilen Maliye Bakanı Hasan Polatkan, Dışişleri Bakanı Fatih Rüştü Zorlu ve Başbakan Adnan Menderes 16 Eylül 1961 tarihinde idam edildiler. Cumhurbaşkanı Celal Bayar da dahil olmak üzere geriye kalan 10 kişinin idam cezası, ömür boyu hapse çevrildi.